VALCARLOS é o primeiro pobo español. Hai neste pobo unha inscrición en vasco que indica que se están a espertar as pedras mortas do camiño de Santiago. Aquí acampou Carlomagno cando o seu sobriño Roldán foi derrotado en Ibañeta.
O lugar é coñecido como Bosque das lanzas floridas porque, segundo a tradición, as 50.000 doncelas do Imperio cravaron as súas lanzas no chan como tributo aos heroes mortos, e ao momento as lanzas floreceron.
Houbo no ALTO DE IBAÑETA o Mosteiro de San Salvador dende o que se orientaba coa súa campá ao peregrino perdido e se lle ofrecía refuxio. Cre que aquí foi onde Carlomagno implorou auxilio ao Señor.
Un ronsel en granito invita a rezar unha Salve á Virxe de Roncesvalles. E un pequeno monumento recorda o heroe da Chançon de Rolánd.
Ao pé do monte está situada a Real colexiata edificada por Sancho el Fuerte cuxo enterramento se garda na sala capitular.

LEYRE posúe un antigo e famoso cenobio beneditino, auténtico berce de Navarra.
O Mosteiro de San Salvador de Leyre (que recibe o seu nome do Cristo crucificado que alberga), ten cripta e ábsida románicas. Foi panteón dos reis navarros, sede episcopal e Corte ao ser refuxio de reis e bispos na Reconquista,que dende aquí viuse impulsada.
Preto, está a fonte de san Virila, que recorda ao monxe que foi abade de Leyre cara ao ano 928, e que se preocupaba por como sería posible pasar tanto tempo na vida eterna. Como di a lenda, Virila quedou absorto escoitando o canto dun paxaro no bosque próximo. Cando espertou, 300 anos despois, crendo ter saído do Mosteiro aquela mesma mañá, asombrouse de non coñecer os monxes nin os seus hábitos, xa que os bieitos cambiaran a cistercienses, e a negra vestimenta se volvera branca. Virila pasara 300 anos tal como di o Salmo: Mil anos na túa gloria, Señor, son como o día de onte que xa pasou.

Dende o paso de RONCESVALLES hai 800 quilómetros - un millón de pasos - ata SANTIAGO DE COMPOSTELA.
Segundo se recolle no LIBER SANCTI JACOBI, Carlomagno viu no ceo un camiño de Estrelas que ía entre Alemaña e Italia, por entre Francia e Aquitania, por medio de Gascuña e Navarra, por España... e ía morrer en Galicia, no lugar onde o corpo de Santiago xacía escondido.
O apóstolo Santiago aparecéuselle ao Emperador e indicoulle que debía ir alí con gran poder e liberar terra e camiño para que logo xentes de todas as terras dos cristiáns fosen en romaxe, e tivesen de Deus perdón polos seus pecados.
Aquí enfrontáronse os vascóns ao ata entón invicto Carlomagno, e na batalla morreron Roldán e os doce pares de Francia, a flor da cabalaría francesa. A Canción de Roldan converteu esta batalla nunha das xestas máis importantes da Historia de Europa.
Aquí houbo un grande hospital que no século XII atendía cada ano a 30.000 peregrinos, que recibían o preciso para seguir a peregrinación.
O mosteiro Da nosa Señora de Roncesvalles era famoso no século XII, e do dicíase que:
A porta ábrese a todos enfermos e sans non só a católicos, máis aínda a profanos, a xudeus, herexes, ociosos e vans.
O edificio máis antigo de Roncesvalles é a capela de Sancti espiritus ou Silo de Carlomagno(S.XII). A capela de Santiago é do S.XIII.
Se ben os dous portos se utilizaron dende os tempos de Roma, Roncesvalles era preferido polos peregrinos ao de Somport, por tratarse dunha vía máis curta.

SANGÜESA identifícase coa localidade de Rocaforte, de orixe romana. Foi sede das antigas Cortes de Navarra en varias ocasións.
Conserva o Pazo Real do tempo en que foi corte dos reis de Navarra. Nel habitou o principe de Viana.
A súa Igrexa de Santa María, con magnífica portada románica do s.XII ten tres naves desiguais en tamaño con ábsidas semicirculares. Nela venérase Á nosa Señora de Rocamador.
A súa Igrexa de Santiago, é románica, de transición ao Gótico (S.XII-XIII).

PAMPLONA, a beiras do Arga. Atribúese a súa fundación a Cneo Pompeyo el Magno no inverno do 74 a.J.C., ao establecer o seu campamento ao lado da principal poboación dos vascóns.

Tivo numerosas fundacións hospitalarias, e o Foro Xeral de Pamplona velaba polos bens e as persoas dos peregrinos. Foi tal a forza da peregrinación, que a poboación estranxeira chegou a superar amplamente a da Cidade.

O peregrino entraba polo Portal de Francia, que aínda conserva as cadeas que antano elevaban as súas portas, e era atendido no Hospital de San Miguel, anexo á Catedral.

A catedral, gótica, na parte alta da cidade, ten unha capela de Santiago e outra dos Peregrinos.

O seu Claustro está considerado un dos mais belos de Europa. Cre que baixo o patio da Catedral están os muros da primitiva Iruña. No interior, sarcófago de Dona Sancha.

De fins do XVI é a cidadela de Planta pentagonal, construída en tempos de Felipe II a imitación da de Amberes.

É notable a igrexa de S. Cermín ou de San Saturnino. Na súa fachada ostenta unha imaxe de Santiago.

Pasamos pola Foz de Lumbier espléndida paraxe natural.

EUNATE en vasco, significa cen portas.
Templo románico de planta octagonal, e claustro que o rodea en todo o seu perímetro. Parece probable que sexa un templo funerario románico templario, a imitación do santo Sepulcro de Xerusalén, no que foron sepultados peregrinos jacobeos.

Chegamos á unión de ambos os dous Camiños: PUENTE LA REINA

Dende aquí é un o Camiño francés a Compostela.

En PUENTE LA REINA uníanse os dous Camiños procedentes de Francia. É unha cidade creada polos reis de Navarra para a instalación de peregrinos e colonos estranxeiros, especialmente francos, para os que houbo foros especiais.
A súa ponte sobre o rio Arga é un dos máis belos dos románicos de España. Atribúese a súa construción a dona Maior, esposa de Sancho III de Navarra,en o século XI e de aí o seu nome.
O peregrino debía visitar a igrexa de Santiago na que existe a imaxe de Santiago de Beltza (negro, en vasco), así chamado pola cor escura que a imaxe adquiriu polo fume das velas. A rúa maior é un gran conxunto monumental.
Puente la Reina respondeu ao desexo do rei navarro de mellorar os camiños e pontes do seu reino.
No punto de unión das rutas procedentes de Somport e Roncesvalles, un Monumento ao peregrino recorda os millóns de persoas que no transcurso dos séculos pasaron por este lugar.

OBANOS é a vila dos Infanzones, xa que nela se coaligaron os nobres de Navarra para delimitar o poder real.
Na súa praza medieval represéntase anualmente o famoso Misterio de Obanos: a traxedia dos irmáns San Guillén e Santa Felicia, fillos do duque de Aquitania, peregrinosa Compostela.
Asustada Felicia polo anuncio do seu casamento, escapouse e foi a unha casa de Arnotegui onde traballou como serventa. O seu irmán Guillén, buscouna, e ao intentar levala con el esta non quixo irse afirmando que xa tiña dono. Preguntou o irmán onde estaba e ela sinalou o seu peito. Alí cravou o seu irmán furiosamente o puñal.
Guillén fuxiu, para logo dirixirse a Roma onde confesou o seu pecado e se lle impuxo a penitencia de viaxar a Compostela. No monte Arnotegui quedou logo como penitente ata a súa morte, para expiar a súa culpa.

ESTELLA, a antiga Lizarra, é chamada La Bella, dende o s.XV. Foi coñecida como La Toledo do Norte pola riqueza do seu patrimonio monumental.
É punto principal do Camiño de Santiago. Foi repoboada con francos por Sancho V en 1090. Para crear esta vila, o Rei tivo que convencer os monxes de San Juan de la Peña, prometéndolles o dez por cento dos beneficios da nova poboación. Aqui naceu a asociación de Amigos do Camiño de Santiago.
O seu Pazo dos Reis de Navarra, do século XII, é exemplar único do románico civil desta terra.
Son notables a igrexa do santo sepulcro cos 12 apóstolos na fachada, e a Ermida de Rocamador, do s.XII, con virxe do XIII.
A igrexa de S. Pedro de la Rua, ten un magnífico claustro (S.XII)
En Estella, aínda no s.XIV se redactaban as ordenanzas en idioma provenzal e falábase habitualmente este idioma.
O Mosteiro de IRACHE é un dos máis antigos de Navarra, quizais da época visigótica. O templo é do s.XII, con ábsidas románicas e naves oxivais. Foi Universidade no século XVI.

VIANA é a última poboación navarra, e foi - pola súa situación no alto- sentinela fronte ás invasións que viñan de Castela.
Fundada en 1219 polo rei Sancho VII o forte, chegou a ter catro hospitais. É Cidade dende 1630 en tempos de Felipe IV. En 1423, Carlos III dotouna co Principado de Viana, para o herdeiro do Reino.
A súa igrexa de Santa María (1250-1329), é gótica.
Unha lápida recorda que alí repousan os restos de César Borgia.