Navarra

VALCARLOS é o primeiro pobo español. Hai neste pobo unha inscrición en vasco que indica que se están a espertar as pedras mortas do camiño de Santiago. Aquí acampou Carlomagno cando o seu sobriño Roldán foi derrotado en Ibañeta.
O lugar é coñecido como Bosque das lanzas floridas porque, segundo a tradición, as 50.000 doncelas do Imperio cravaron as súas lanzas no chan como tributo aos heroes mortos, e ao momento as lanzas floreceron.
Houbo no ALTO DE IBAÑETA o Mosteiro de San Salvador dende o que se orientaba coa súa campá ao peregrino perdido e se lle ofrecía refuxio. Cre que aquí foi onde Carlomagno implorou auxilio ao Señor.
Un ronsel en granito invita a rezar unha Salve á Virxe de Roncesvalles. E un pequeno monumento recorda o heroe da Chançon de Rolánd.
Ao pé do monte está situada a Real colexiata edificada por Sancho el Fuerte cuxo enterramento se garda na sala capitular.

LEYRE posúe un antigo e famoso cenobio beneditino, auténtico berce de Navarra.
O Mosteiro de San Salvador de Leyre (que recibe o seu nome do Cristo crucificado que alberga), ten cripta e ábsida románicas. Foi panteón dos reis navarros, sede episcopal e Corte ao ser refuxio de reis e bispos na Reconquista,que dende aquí viuse impulsada.
Preto, está a fonte de san Virila, que recorda ao monxe que foi abade de Leyre cara ao ano 928, e que se preocupaba por como sería posible pasar tanto tempo na vida eterna. Como di a lenda, Virila quedou absorto escoitando o canto dun paxaro no bosque próximo. Cando espertou, 300 anos despois, crendo ter saído do Mosteiro aquela mesma mañá, asombrouse de non coñecer os monxes nin os seus hábitos, xa que os bieitos cambiaran a cistercienses, e a negra vestimenta se volvera branca. Virila pasara 300 anos tal como di o Salmo: Mil anos na túa gloria, Señor, son como o día de onte que xa pasou.

Dende o paso de RONCESVALLES hai 800 quilómetros - un millón de pasos - ata SANTIAGO DE COMPOSTELA.
Segundo se recolle no LIBER SANCTI JACOBI, Carlomagno viu no ceo un camiño de Estrelas que ía entre Alemaña e Italia, por entre Francia e Aquitania, por medio de Gascuña e Navarra, por España... e ía morrer en Galicia, no lugar onde o corpo de Santiago xacía escondido.
O apóstolo Santiago aparecéuselle ao Emperador e indicoulle que debía ir alí con gran poder e liberar terra e camiño para que logo xentes de todas as terras dos cristiáns fosen en romaxe, e tivesen de Deus perdón polos seus pecados.
Aquí enfrontáronse os vascóns ao ata entón invicto Carlomagno, e na batalla morreron Roldán e os doce pares de Francia, a flor da cabalaría francesa. A Canción de Roldan converteu esta batalla nunha das xestas máis importantes da Historia de Europa.
Aquí houbo un grande hospital que no século XII atendía cada ano a 30.000 peregrinos, que recibían o preciso para seguir a peregrinación.
O mosteiro Da nosa Señora de Roncesvalles era famoso no século XII, e do dicíase que:
A porta ábrese a todos enfermos e sans non só a católicos, máis aínda a profanos, a xudeus, herexes, ociosos e vans.
O edificio máis antigo de Roncesvalles é a capela de Sancti espiritus ou Silo de Carlomagno(S.XII). A capela de Santiago é do S.XIII.
Se ben os dous portos se utilizaron dende os tempos de Roma, Roncesvalles era preferido polos peregrinos ao de Somport, por tratarse dunha vía máis curta.

SANGÜESA identifícase coa localidade de Rocaforte, de orixe romana. Foi sede das antigas Cortes de Navarra en varias ocasións.
Conserva o Pazo Real do tempo en que foi corte dos reis de Navarra. Nel habitou o principe de Viana.
A súa Igrexa de Santa María, con magnífica portada románica do s.XII ten tres naves desiguais en tamaño con ábsidas semicirculares. Nela venérase Á nosa Señora de Rocamador.
A súa Igrexa de Santiago, é románica, de transición ao Gótico (S.XII-XIII).

PAMPLONA, a beiras do Arga. Atribúese a súa fundación a Cneo Pompeyo el Magno no inverno do 74 a.J.C., ao establecer o seu campamento ao lado da principal poboación dos vascóns.

Tivo numerosas fundacións hospitalarias, e o Foro Xeral de Pamplona velaba polos bens e as persoas dos peregrinos. Foi tal a forza da peregrinación, que a poboación estranxeira chegou a superar amplamente a da Cidade.

O peregrino entraba polo Portal de Francia, que aínda conserva as cadeas que antano elevaban as súas portas, e era atendido no Hospital de San Miguel, anexo á Catedral.

A catedral, gótica, na parte alta da cidade, ten unha capela de Santiago e outra dos Peregrinos.

O seu Claustro está considerado un dos mais belos de Europa. Cre que baixo o patio da Catedral están os muros da primitiva Iruña. No interior, sarcófago de Dona Sancha.

De fins do XVI é a cidadela de Planta pentagonal, construída en tempos de Felipe II a imitación da de Amberes.

É notable a igrexa de S. Cermín ou de San Saturnino. Na súa fachada ostenta unha imaxe de Santiago.

Pasamos pola Foz de Lumbier espléndida paraxe natural.

EUNATE en vasco, significa cen portas.
Templo románico de planta octagonal, e claustro que o rodea en todo o seu perímetro. Parece probable que sexa un templo funerario románico templario, a imitación do santo Sepulcro de Xerusalén, no que foron sepultados peregrinos jacobeos.

Chegamos á unión de ambos os dous Camiños: PUENTE LA REINA

Dende aquí é un o Camiño francés a Compostela.

En PUENTE LA REINA uníanse os dous Camiños procedentes de Francia. É unha cidade creada polos reis de Navarra para a instalación de peregrinos e colonos estranxeiros, especialmente francos, para os que houbo foros especiais.
A súa ponte sobre o rio Arga é un dos máis belos dos románicos de España. Atribúese a súa construción a dona Maior, esposa de Sancho III de Navarra,en o século XI e de aí o seu nome.
O peregrino debía visitar a igrexa de Santiago na que existe a imaxe de Santiago de Beltza (negro, en vasco), así chamado pola cor escura que a imaxe adquiriu polo fume das velas. A rúa maior é un gran conxunto monumental.
Puente la Reina respondeu ao desexo do rei navarro de mellorar os camiños e pontes do seu reino.
No punto de unión das rutas procedentes de Somport e Roncesvalles, un Monumento ao peregrino recorda os millóns de persoas que no transcurso dos séculos pasaron por este lugar.

OBANOS é a vila dos Infanzones, xa que nela se coaligaron os nobres de Navarra para delimitar o poder real.
Na súa praza medieval represéntase anualmente o famoso Misterio de Obanos: a traxedia dos irmáns San Guillén e Santa Felicia, fillos do duque de Aquitania, peregrinosa Compostela.
Asustada Felicia polo anuncio do seu casamento, escapouse e foi a unha casa de Arnotegui onde traballou como serventa. O seu irmán Guillén, buscouna, e ao intentar levala con el esta non quixo irse afirmando que xa tiña dono. Preguntou o irmán onde estaba e ela sinalou o seu peito. Alí cravou o seu irmán furiosamente o puñal.
Guillén fuxiu, para logo dirixirse a Roma onde confesou o seu pecado e se lle impuxo a penitencia de viaxar a Compostela. No monte Arnotegui quedou logo como penitente ata a súa morte, para expiar a súa culpa.

ESTELLA, a antiga Lizarra, é chamada La Bella, dende o s.XV. Foi coñecida como La Toledo do Norte pola riqueza do seu patrimonio monumental.
É punto principal do Camiño de Santiago. Foi repoboada con francos por Sancho V en 1090. Para crear esta vila, o Rei tivo que convencer os monxes de San Juan de la Peña, prometéndolles o dez por cento dos beneficios da nova poboación. Aqui naceu a asociación de Amigos do Camiño de Santiago.
O seu Pazo dos Reis de Navarra, do século XII, é exemplar único do románico civil desta terra.
Son notables a igrexa do santo sepulcro cos 12 apóstolos na fachada, e a Ermida de Rocamador, do s.XII, con virxe do XIII.
A igrexa de S. Pedro de la Rua, ten un magnífico claustro (S.XII)
En Estella, aínda no s.XIV se redactaban as ordenanzas en idioma provenzal e falábase habitualmente este idioma.
O Mosteiro de IRACHE é un dos máis antigos de Navarra, quizais da época visigótica. O templo é do s.XII, con ábsidas románicas e naves oxivais. Foi Universidade no século XVI.

VIANA é a última poboación navarra, e foi - pola súa situación no alto- sentinela fronte ás invasións que viñan de Castela.
Fundada en 1219 polo rei Sancho VII o forte, chegou a ter catro hospitais. É Cidade dende 1630 en tempos de Felipe IV. En 1423, Carlos III dotouna co Principado de Viana, para o herdeiro do Reino.
A súa igrexa de Santa María (1250-1329), é gótica.
Unha lápida recorda que alí repousan os restos de César Borgia.

La Rioja

Entramos en La Rioja, a cualificada rexión - verxel. Viñas e oliveiras marcan a ruta. É o val do Ebro, e nas súas augas reflíctese a capital, LOGROÑO.
Aquí uníase o camiño que viña de Aragón e Cataluña, polo que chegaban os peregrinos dos países mediterráneos.
Éntrase na cidade pola Ponte de Pedra, de case douscentos metros de lonxitude, que substitúe o medieval de San Juan de Ortega.
A partir do século XI, Logroño cobra vida polo Camiño de Santiago. É unha cidade lineal, de Leste a Oeste, como o Camiño.
A ruta vai paralela ao río Ebro, xunto á igrexa de Santa Maria del Palacio, edificada sobre o Pazo doado por Alfonso VII. A agulla de Santa María de Palacio, de oito caras, é unha das imaxes máis características de Logroño.
A Catedral de Santa María la Redonda, de tres naves góticas, e dúas torres - as Xemelgas - na súa fachada principal, é un bo exemplo do barroco rioxano.
Ten a cidade unha igrexa dedicada ao Apóstolo: a igrexa de Santiago o Real, con imaxe de Santiago Milhomes.
Sáese de Logroño pola Porta do Camiño ou de Carlos V.

Moi preto de Logroño está CLAVIJO, onde segundo a tradición se librou a batalla do exército de Ramiro I contra o de Abderramán II coa decisiva intervención do Apóstolo Santiago.
Conserva os muros do castelo. Dende a poboación divísase un impresionante panorama.
Moi preto de Logroño está CLAVIJO, onde segundo a tradición se librou a batalla do exército de Ramiro I contra o de Abderramán II coa decisiva intervención do Apóstolo Santiago.
Conserva os muros do castelo. Dende a poboación divísase un impresionante panorama.

NÁJERA é o berce dos máis antigos foros españois e corte dos reis de Navarra, ademais de antiga sede episcopal.
Cidade dende 1454, o título foille concedido por Enrique IV de Castela.
Os dous barrios da cidade están unidos pola ponte cuxa construción se atribúe a San Juan de Ortega.
O Mosteiro de Santa María la Real foi fundado polo rei don García, chamado o de Nájera polo seu amor a esta cidade, cando achou nunha gruta unha imaxe da Virxe cun neno nos brazos. A gruta permanece aberta na rocha, debaixo do altar.
No mosteiro destacan a porta de Carlos I, Cúpula, Claustro dos Cabaleiros, sepulcro de dona Blanca, Panteón dos reis, e coro.
Neste claustro plateresco represéntase anualmente a Crónica najerense, con escenas relativas á peregrinación medieval.
Dende aquí, os peregrinos desviábanse a San Millán de la Cogolla, onde repousan os restos do Santo, patrón e protector de Castela. Por Berceo, berce da lingua castelá, ían cara a Santo Domingo da Calzada.

SANTO DOMINGO DE LA CALZADA foi cidade en 1134, por concesión de Alfonso IX.Conserva restos das súas murallas medievais. A parada do peregrino na que se denominou a Compostela rioxana era obrigada.
Santo Domingo foi santo polo seu afán construtor de pontes no camiño, igual que o seu discípulo Juan de Ortega.
Baixo a dirección de Santo Domingo rectificouse a antiga calzada romana que ía máis ao norte. El despexou o bosque, edificou a ponte, levantou igrexa e hospital (hoxe, parador de Turismo) e atendeu aos peregrinos.
Os seus restos descansan na Catedral (Gótica, sobre planta románica). A este templo engadíuselle no século XVIII unha torre - campanario á que lla coñece como La mellor moza da Rioja.
No interior da catedral existe un galiñeiro cun galo e unha galiña vivos para recordar un gran milagre.
A tradición explica que, no século XIV, un mozo vai en peregrinación a Santiago cos seus pais. Unha mesoneira, querendo vingarse do mozo que non atendeu as súas provocacións, esconde na súa equipaxe un vaso de prata. Tras denuncialo, condénaselle á forca. Os seus pais, comproban ao día seguinte que aínda na forca segue vivo xa que - segundo manifesta - un nobre varón o sostivo polos pés. Acoden ao Correxidor que tiña naquel momento no asador un galo e unha galiña, e respondeu que sen dúbida o mozo estaría tan vivo como aqueles animais.
E, de pronto, estes, saltaron do prato, pasearon sobre a mesa, e cantaron... Dende entón, un galo e unha galiña brancos teñen gaiola nesta catedral.

En SAN JUAN DE ORTEGA o propio Santo fundou mosteiro e hospital no s.XII. O mosteiro de Jerónimos ten igrexa triabsidal dos séculos XII-XIII, rematada no XV.
O sepulcro románico de san Juan consérvase na igrexa da súa advocación.
A tradición indica que, cando a raíña Isabel de Castela quixo trasladar a tumba do Santo viaxeiro, xurdiu da tumba un enxame de abellas brancas simbolizando cada unha a alma dun neno non nacido. E dende entón as mulleres da zona acoden a orar ao santo e pedirlle un fillo varón.

Burgos

Velaquí BURGOS, Caput Castellae, que foi chamada Sinfonía de pedra e cemento. Aquí uníase o camiño vasco.
Diego Rodríguez Porcelos repoboou Burgos no 884. Primeiro foi cidade - castelo, logo capital do condado burgalés, de condado castelán, e capital do reino de Castela e León.
A súa Catedral ten unha Porta do Perdón (hoxe clausurada) por onde entraban os peregrinos.Y dentro, capela de Santiago e imaxe do Cristo de Burgos (do s.XIII, que se cree foi achado en alta mar),de gran veneracion entre os peregrinos, que se trasladou á catedral no s.XIX, dende o convento de san Agustín.
A Catedral Románica foi empezada a construír por Alfonso VI en 1075. Os seus alicerces serviron para elevar a actual Catedral Gótica empezada por Fernando III o Santo en 1221. Na magnífica catedral, merecen especial mención sepulturas de membros da coroa castelá; cofre do Cid; capela do condestable de Castela; e Escaleira dourada de Diego de Siloé( renacentista, de 1519).
A cidade chegou a ter 35 hospitais. O Camiño discorría polas rúas Calzadas, San Juan, Avellanosy Fernán González ata a Ponte Malatos. E dende alí bifurcábase ata o Hospitalel Rey fundado por Alfonso VIII, actual universidade. Esta é a terra do Cid e a igrexa de Santa Águeda está situada no soar que ocupou Santa Gadea, onde o Cid fixo xurar a Alfonso VI non ter nada que ver coa morte do seu irmán.

LAS HUELGAS é Mosteiro próximo á capital, no que se acollía os peregrinos pobres a calquera hora. Na súa capela de Santiago eran arma cabaleiros os reis ante unha imaxe do Apóstolo. Conserva sepulcros de reis e nobres casteláns.
É o máis célebre dos mosteiros cistercienses de España. Foi fundado cara a 1180 por Alfonso VIII e a súa esposa Dona Leonor de Aquitania nun lugar de esparexemento - de folga - pertencente á Coroa. 

CASTROJERIZ, conserva as ruínas do seu antigo castelo. Poboado celtibérico romanizado, chegou a contar con sete hospitais. A súa rúa-camiño ten case 1.500 metros de lonxitude.
Santa María del Manzano data do século IX. A súa Colexiata é do s.XIII. No seu interior, conserva un talle da Virxe cuxos milagres se mencionan nas cantigas de Alfonso X o Sabio.

Palencia

Entramos na provincia de Palencia.

FROMISTA, de Fromesta ou Frumenta (rica en cereais), foi habitada polos romanos e tivo grande importancia en tempo dos visigodos.
Aquí fundou Dona Mayor de Navarra un mosteiro que dona Urraca agregou ao de Carrión e do que se conserva a igrexa de San Martín, xoia do románico europeo.
Santa María del Castillo é oxival, de tres naves e portada renacentista. Fromista tivo dous hospitais do que se conserva o de Palmeros, convertido en Hostalaría.
Un monumento recorda a San Telmo, patrón dos mariñeiros e de Tui. 

Sirga, en Castela, é calzada.

VILLALCAZAR DE SIRGA é na actualidade unha pequena aldea cunha monumental igrexa gótica de sta. María, do s.XIII.
Os milagres da virxe corrían de boca en boca pola ruta:

Romeus que de santiago
Ya fóron-lle contando
os miragres que a Virgen
Faz en Vila-Sriga.

No alto, a beiras do rio Carrión, CARRIÓN DOS CONDES patria do Marqués de Santillana, e residencia que foi dos Condes de Carrión.
Os peregrinos entraban pola rúa onde está situada Santa María del Camino, románica, do s.XII. Na súa fachada, motivos relacionados co pagamento do tributo das cen doncelas, que se cree facíase no lugar que hoxe ocupa o templo.
O Mosteiro de San Zoilo ten, segundo Camón Aznar, un dos máis marabillosos claustros do Renacemento de España.
Conserva os sepulcros dos Infantes de Carrión.
Aquí venerouse a cabeza de Santiago o Menor, que logo estivo en San Isidoro de León e hoxe se encontra na catedral de Compostela.
Á portada da igrexa de Santiago, do s.XI, con vinte e catro figuras que representan a outros tantos oficios, e os doce apóstolos e Cristo Pantocrátor, comparóuselle co Pórtico da Gloria do Mestre Mateo.

León

Entramos en terras de León.

SAHAGÚN para Aymeric Picaud é a cidade chea de toda clase de prosperidades. Leva o nome de San Fagún ou San Facundo.
Chegou a ter cinco hospitais. Tivo a principal abadía beneditina de España, e conserva espléndidas igrexas.

MANSILLA DE LOS MACHOS, que tivo hospitais jacobeos, ve, reflectidas no esla, os restos das súas murallas. Aínda conserva o arco chamado de SantaMaría, por onde entraban os pereginos.

En LEÓN uníase o Camiño asturiano, e de León saía unha bifurcación do Camiño cara a Oviedo, para que os peregrinos visitasen as reliquias da Cámara Santa da Catedral. Dicíao un romance:

Quien camina a Santiago
y no ve al Salvador,
visita al criado
y olvida al Señor.

Cidade bimilenaria, conserva murallas romanas e cercas medievais.
Aquí asentouse a Legio VII Gemina, na confluencia dos ríos Bernesga e Torío. No Códice Calixtino denomínaselle Regia cidade e corte, chea de todas as felicidades.
A Catedral, de tres naves, a máis bela das góticas, é coñecida como La pulchra (exquisita) leonina, e posúe as máis ricas vidreiras de España. Houbo unha catedral románica que a finais do XII e comezos do XIII se substituíu por outra ao estilo das góticas de Francia.
Os peregrinos detíñanse na igrexa de Santa María del Camino, hoxe Santa María del Mercado.
A Colexiata-Basílica de San Isidoro (que conserva os restos do santo), é o conxunto máis completo da arte románica, e foi construída sobre as ruínas dun antigo templo dedicado a San Juan Bautista, que foi arrasado por Almanzor a finais do s.X.
Ao seu Panteón Real, no que repousan 23 corpos reais, coñéceselle como a Capela Sixtina del Arte románico.
San Marcos, con fachada plateresca, foi casa matriz da Orde de Santiago e sostivo o máis importante dos dezasete Hospitais que tivo a cidade.
Na actualidade é un luxoso Parador de Turismo.
Laffi, no s.XVIII, menciona que En San Marcos de León marcan o bordón, como tamén fan en Burgos para o control dos peregrinos, e que non permanezan no mesmo Hospital máis de cinco noites en inverno e tres en verán.
O Santuario da Virxe do Camiño levantouse enrecuerdo da aparición da Virxe a un pastor, a comezos do século XVI.
Na fachada, imaxes en bronce dos Apóstolos, obra do escultor Subirachs.

En torno ao río Órbigo creouse un Hospital dos monxes de S.Juan de Xerusalén e a ponte inmediata tomou o seu nome: ponte de Hospital de Órbigo. Consérvase a igrexa e restos do Hospital hoxe albergue de peregrinos. A ponte data do s.XII, pero foi reconstruída a mediados do presente século.
Ten unha lonxitude de 200 metros e vinte bóvedas de sillería.Sendos monolitos a ambos os dous lados da Ponte recordan o episodio do Paso honroso: Soro de Quiñóns, no 1434, por amor á súa dama dona Leonor, e para merecela, colocouse unha garganta de ferro e prometeu non a quitar ata romper 300 lanzas na súa honra. Obrigou a combater con el e os seus compañeiros durante trinta días a cantos cabaleiros intentaban cruzar a ponte sobre o Órbigo.
Preto de cen cabaleiros foron vencidos e romperon as trescentas lanzas en case oitocentas carreiras. Rematado o "Paso" ou Xusta, vitoriosos, os cabaleiros peregrinaron a Santiago agradecidos ao Apóstolo. E Soro de Quiñóns regalou en recordo desta fazaña unha gargantilla de ouro que aínda loce o busto de Santiago o Menor que Dona Pega regalou a Gelmírez e se encontra na Catedral de Santiago de Compostela.

ASTORGA, castro prerromano, Capital de Convento xurídico, foi cualificada de magnifica por Plinio e mereceu o cualificativo de Augusta. Conserva murallas da época romana.
Aquí uníase o Camiño da Prata que chegaba dende Mérida.
O pazo episcopal de Astorga foi un encargo feito en 1887 a Gaudí polo bispo Juan Grau. Á morte do bispo, Gaudí renunciou a rematar a obra e esta foi rematada de forma ben diferente á cuberta piramidal proxectada polo arquitecto catalán. Neste pazo albérgase na actualidade o Museo dos Camiños. No Museo existe unha imaxe do apóstolo a cabalo, vestido cos atributos de peregrino.
A súa Catedral, do s.XV, é unha bela mostra de gótico florido, renacemento e barroco, sobre restos románicos.

En FONCEBADÓN existe unha Cruz de ferro, en outeiro artificial de pedras levadas polos peregrinos, ao estilo dos milladoiros galegos. A pesar da súa sinxeleza, é un dos puntos máis coñecidos e emblemáticos do Camiño de Santiago.
No pobo, hoxe só ruínas, celebrouse un concilio no século X.
O Acivro é o primeiro pobo do Bierzo. Os seus habitantes estiveron exentos de tributos a cambio de renovar periodicamente as oitocentas estacas que marcaban o sendeiro aos peregrinos.

PONFERRADA. Sobre o río Sil, no século XI, o bispo Osmundo mando construír unha ponte con varandas de ferro que se chamaron Pons Ferrata, e que deron lugar á actual cidade deste nome.
O seu Castelo, que foi dos Templarios, é un dos exemplares de arquitectura militar máis importantes de España.

VILLAFRANCA, a vila libre de franquía ou Vila dos Francos, por ser o lugar de asentamento de numerosos peregrinos franceses, comeza a ter importancia cara a 1070, cando alí se estableceron os monxes de Cluny.
Aínda cando non existen documentos que o mencionen, a tradición é poderosa: Os peregrinos enfermos que percorrían o camiño e chegaban a Villafranca, se solicitaban a concesión de indulxencias ante a porta do Perdón da igrexa de Santiago, gañaban igualmente o Xubileu.
É unha igrexa románica, do século XII, que ao lado tivo hospital de Peregrinos. O chamado Camiño da Virxe chegaba ata a súa porta. Moi preto, os peregrinos podian calmar a súa sede na chamada fonte de San Lazaro.

1: O Cebreiro - Triacastela

O Cebreiro            

Por aquí entrábase en Galicia, desde o reino de Léon. O peregrino podía optar por seguir cara a Lugo e retoma-lo Camiño en Palas de Rei... Pero o verdadeiro Camiño subía a máis abrupta das montañas parar chegar ó Santuario de O Cebreiro, a 1.300 metros de altitude, onde estaba o mosteiro fundado no século IX e que os monxes de San Giraldo de Aurillac rexentaron durante 400 anos.

    
En O CEBREIRO consérvanse as vivendas de orixe prerromana, denominadas Pallozas. En dúas delas instalouse o Museo Etnográfico da comarca, así como a hospedería, hoxe coma onte para atender ó peregrino.

Aquí quere a tradición que se obrara o gran milagre eucartístico que as crónicas sitúan no ano mil trescentos. O viño fíxose sangue e o pan fíxose carne nas mans dun crego incrédulo que desprezou o sacrificio dun campesiño que acudía a oír misa en medio dunha gran tempestade.
   
Os Reis católicos, peregrinos a Compostela, ó seu paso por O Cebreiro en 1486, prostrados ante o Milagre, doaron as ampolas nas que hoxe se conservan carne e sangue... Ó Cáliz, do Milagre, románico, do século XII, coñéceselle como o Santo Graal Galego e crese que nel atopou Wagner a inspiración para o seu Parsifal. De aquí arranca tamén, segundo se cre, a devoción ó Santísimo na capital lucense, coa súa exposición continua e a inclusión do cáliz nos escudos de Lugo e Galicia.

O templo, xoia do prerrománico, alberga a talla románica de Santa María la Real do Cebreiro, patroa da comarca. A tradición quere que a imaxe inclinara a cabeza, no momento do Milagre, para contemplalo mellor.

Os días 8 e 9 de setembro, celébrase aquí solemne romaría a Santa María e Santo Milagre, desde tempo inmemorial.    

E a festa popular cobra todo o seu esplendor ó final do verán montañés, como os rigores invernais atopan a súa máis crúa expresión nesta terra combatida por tódolos aires, o máis difícil paso do Camiño de Santiago.

Hospital

Seguimos pola estrada de alta montaña, que substitúe ou complementa o vello camiño: HOSPITAL DA CONDESA, tivo un hospital a finais do século IX, fundado pola condesa dona Egilo e templo tamén dependente de O Cebreiro.

Liñares

Xa a comezos do século VIII, se fala de Linar de Rege, o actual LIÑARES, en tempos filial de O Cebreiro e lugar para as plantacións de liño para hospital e mosteiro.

Porto do Poio

No PORTO DO POIO comeza o descenso, en medio dunha fermosísima paraxe montañesa que enmarca a conca do río Navia.

Fonfría do camiño debe o seu nome á fría fonte do lugar que calmaría a sede de innumerables peregrinos. Do século XVI ó XIX houbo aquí un hospital de peregrinos dedicado a Santa Catalina, no que o peregrino recibía lume, auga, sal e unha cama con dúas mantas.

Biduedo

Pasamos BIDUEDO (con ermida que foi da Encomenda de San Juan de Xerusalén), Filloval, As Pasantes... Ramil (que xa se menciona nun documento do século IX) e chegamos a Triacastela, final de etapa no Códice Calixtino.

Triacastela

Nas proximidades de TRIACASTELA (tres castelos, tres castros ou mellor Tira cara a Castela) o Conde Gatón fundou no século IX un mosteiro que logo Ordoño II doou á igrexa de Compostela... Aquí guerrearon dona Urraca e Alfonso o Batallador... Aquí quixo erixir Alfonso IX a gran cidade de Triacastela Nova. O seu alcalde era de designación real.

Conserva hoxe Triacastela o edificio do vello hospital de peregrinos e o templo parroquial con ábsida románica. Modernamente ergueuse nesta vila un monumento ó peregrino do Camiño de Santiago, con pedra calcaria como a que os peregrinos levaban nos seus zurróns para colaborar nas obras da catedral compostelá.

2: Triacastela - Sarria

Samos

Desde Triacastela a estrada apártase do vello camiño, aínda que discorre pola súa zona de influencia. E así, por ela nos diriximos a SAMOS, onde a súa abadía tivo un singular papel na atención ós peregrinos.

O mosteiro foi fundado no século VIII, quizais por mozárabes procedentes de Andalucía. O edificio, con templo e dous claustros, é barroco, con notoria reconstrucción efectuada tralo grave incendio de 1951.
Foi un importantísimo centro espiritual e cultural e aínda hoxe é lugar de recollemento e traballo, encravado nun recóndito val que nos traslada a épocas pretéritas.

Da súa primeira época conserva unicamente a prerrománica Capela do Ciprés.

Sarria

Xa nas proximidades de SARRIA volvemos ó camiño en San Esteban de Calvor, a antiga Vila Calvaria. O templo parroquial está situado sobre un castro prerromano. Houbo aquí, antano, un mosteiro fundado no século VIII polo presbítero Adilán.

Sarria non está mencionada no Calixtino. Si, en cambio, a vila Santi Michaelis, que puidera se-la próxima zona prehistórica de San Miguel. Sarria é, quizais, a Flavia Lambies de que falou Ptolomeo. Era xa condado no século XII...

O torreón, resto do castelo dos Condes de Sarria, está situado na parte máis alta da vila. Construída esta fortaleza no século XIV, foi derrubada no XV, durante a rebelión dos Irmandiños.

Nas súas inmediacións atópase a Igrexa de El Salvador, románica, de planta rectangular. Existía xa a finais do século XI. A comezos do século XII, dona Urraca doouna ó Bispo de Mondoñedo. Fronte a este templo, atópase o edificio que albergou o Hospital de Peregrinos de San Antonio, fundado -segundo se cre- polo Conde de Lemos.

O Convento da Madalena, hoxe de Padres Mercedarios, ten igrexa de estilo gótico isabelino. O seu hospital daba cama e esmola ós peregrinos.

Tamén xunto ó camiño, Capela de San Lázaro, resto do antigo Lazareto para atención ós peregrinos enfermos.

A Igrexa de Santa María, ocupa o solar dun antigo templo románico.

De Sarria saímos pola Ponte Áspera, medieval, en dirección a Barbadelo.

3: Sarria - Portomarín

Barbadelo

O templo de BARBADELO, románico, dedicado ó Apóstolo Santiago, é Monumento Nacional. Está próximo ó lugar de Mosteiro, recordo sen dúbida do primitivo mosteiro anexionado a Samos a finais do século IX. Tímpano, frontis e lado norte son o máis destacado da Igrexa. Consérvanse, así mesmo, restos do antigo priorado benedictino, en estado ruinoso. Ata Barbadelo, e aínda ata Triacastela, chegaban os enviados dos hoteleiros de Santiago de Compostela ofrecendo hospedaxe, así como multitude de desaprensivos tratando de espolia-los peregrinos.

Ó final do municipio de Sarria, VELANTE (cun bo exemplo do máis humilde románico rural galego. E BREA (verea) un de tantos pobos que deben o nome á súa presencia secular á beira do Camiño.

Paradela

Estamos xa no municipio de PARADELA.
Mirallos ten un templo románico moi interesante, que antes estivo instalado en Ferreiros e que foi trasladado aquí en 1790.

A nosa ruta é eminentemente rural, moi suxestiva para o viaxeiro, con pequenos núcleos, modestas igrexas, memoria de antigos hospitais e frondosa vexetación.

Moi cerca do camiño, Cortes, onde existe un bloque de lousa que se cre foi un altar de sacrificios. Coñéceselle como a Pena da ferradura do cabalo, polo parecido do seu tallado cunha ferradura.

En Loio existiu o Mosteiro de Santa María de Loio ou de Ribalogio, restaurado no século IX polo monxe Quintila, berce da Orde Militar dos Cabaleiros de Santiago en Galicia no século XII. Hoxe nin sequera quedan as ruínas daquela gran casa.
Estamos xa moi preto do Portus Marinus -Portomarín.

Portomarín

O vello PORTOMARÍN estaba formado polos núcleos de San Pedro e San Nicolás, ós dous lados do Miño. A construcción do embalse de Belesar a comezos dos anos 60 fixo desaparece-lo vello pobo e os seus máis destacados monumentos foron trasladados pedra a pedra ó alto da lomba...

Cruzámo-la gran ponte sobre o río e entramos na vila pola escalinata de Nosa Señora das Neves.
No río aínda é posible contempla-los restos da vella ponte, de orixe romana, destruído polas hostes de dona Urraca e restaurado por Pedro Peregrino a comezos do século XII.

San Nicolás é o gran templo-fortaleza de Portomarín. Erixido no século XIII, pertenceu á Orde de San Juan de Xerusalén. Domina a cidade e desde o seu paseo de ronda contémplase unha amplísima panorámica do entorno.

La iglesia de San Pedro, románica, del siglo XII; la Casa del Conde, pazo del siglo XVI, y el Palacio de Berbetoros, del XVII, completan la monumentalidad de Portomarín rescatada de las aguas.

A Igrexa de San Pedro, románica, do século XII; a Casa do Conde, pazo do século XVI e o Pazo de Berbetoros, do XVII, completan a monumentalidade de Portomarín rescatada das augas. O novo Portomarín é un conxunto urbano no que se soubo conxuntar modernidade e historia, para seguir sendo marco adecuado do discorrer de peregrinos cara a Compostela.

4: Portomarín - Palas de Rei

Castromaior

Pasamos por CASTROMAIOR... O seu nome venlle do gran castro existente nas inmediacións.

Ten Igrexa románica, dedicada a Santa María. E chegamos a VENTAS DE NARÓN, última localidade de Portomarín, poboación que na Idade Media tivo gran importancia. Aquí deuse no ano 820 unha gran batalla entre árabes e cristiáns na que os cristiáns resultaron vencedores. O Códice Calixtino menciónaa como Sala Regina.

Monterroso

Por terras de MONTERROSO. En Ligonde, unha cruz de pedra recorda o lugar do antigo hospital, sostido pola familia dos Ulloa e do cemiterio de peregrinos. Carlos I e Felipe II, peregrinos a Santiago, fixeron parada neste lugar, entón de gran importancia.

A igrexa en Eirexe, románica con profundas modificacións, pertenceu á casa de San Marcos de León, da Orde de Santiago.  

Palas de Rei

Desde Portos (Eirexe) moitos peregrinos desviábanse cara a Vilar de Donas... O seu templo románico é monumento nacional.

No século XII instaláronse aquí os cabaleiros da Orde Militar de Santiago, que combatían ós salteadores que abundaban no Camiño e esta igrexa foi o lugar de enterramento dos membros da Orde en Galicia.

Ademais de valiosos sarcófagos, a igrexa posúe fermosísimas pinturas do século XIV que -entre outros motivos- nos amosan as donas que costearon a construcción deste mosteiro e habitaron nel.

En Lestedo, con templo dedicado ó Apóstolo, houbo un cemiterio de peregrinos e un hospital, fundado pola familia dos Ulloa.

Chegamos a Rosario. Desde aquí vese ó lonxe o Pico Sagro, en Compostela. Por iso crese que o nome do lugar procede do rezo do rosario polos peregrinos, ó ver próxima a súa meta.

A duodécima etapa do Calixtino remataba en PALAS DE REI, o Pallatium Regis, quizais relacionado co rei godo Witiza, que aquí residiría. Aquí comezaba o tramo final do gran Camiño e neste municipio incorporábanse moitos dos peregrinos que viaxaran a Lugo.

Se o municipio de Palas de Rei alberga importantes monumentos, na súa capital só a portada románcia da igrexa parroquial de San Tirso, é recordo do pasado.

E o Castelo de Pambre, do século XIV, a fortaleza medieval máis completa de Galicia, das poucas que quedaran en pé na revolución irmandiña. Foi construída por Gonzalo Ozores de Ulloa.

Aínda desviándonos da nosa ruta, visitamos o Pazo de Ulloa, unha das familias máis destacadas do medievo, que tomaron o seu apelido do río próximo, protectores de peregrinos. Neste pazo, a Condesa de Pardo Bazán centrou a súa máis famosa obra Os Pazos de ulloa. Aquí estivo en numerosas ocasións a raíña dona Urraca.

De novo no camiño, Porto de Bois, que foi escenario da batalla entre os da Casa de Trastámara e Fernando de Castro, o conde de Lemos, sendo derrotado este último e tendo que exiliarse, primeiro en Portugal e logo en Inglaterra.

5: Palas de Rei - Melide

Melide               

Xa en terras coruñesas de Melide, entramos no Campus Leporarius do Calixtino (Campo de Lebres), hoxe chamado Leboreiro. Existe aquí unha igrexa románica dedicada a Santa María e consérvase o edificio do antigo Hospital de Peregrinos, con brasón dos Ulloa, os seus fundadores, a modesta Ponte de Disicabo, dun só arco, permítenos cruza-lo Río Seco... Moito máis maxestosa é a ponte medieval sobre o río Furelos, moi preto xa de Melide.

MELIDE é a capital dunha ampla e próspera comarca. A ela acudía o Cabido de Santiago a recibir ós novos arcebispos. Nesta cidade existiu o Mosteiro de Santic Spiritus, fundado no século XIV. A actual igrexa parroquial é un resto, reformado, daquel mosteiro, que tivo un importante e peculiar hospital anexo, onde se atendía ó peregrino con fogo e camas e albergue e esmola e caridade. En Melide uníanse o Camiño Francés e o que viña pola costa cantábrica -Vascongadas, Santander, Asturias- e entraba en Galicicia por Ribadeo.

Á entrada de Melide atopamos a Igrexa de San Pedro, que conserva a súa primitiva fachada románica e un fermosísimo cruceiro.
O Museo Terra de Melide conserva interesantes pezas, imprescindibles para entrar no pasado desta comarca.

Onde hoxe está a Capela do Carme do Castelo e o cemiterio houbo en tempos un castelo e anteriormente un castro.

Nas aforas da poboación a tamén románica Igrexa de Santa María, do século XII, xunto á que existe outro notable cruceiro, desde Melide pasamos por Boente, con templo parroquial dedicado a Santiago... para chegar a Castañeda. Aquí, en Castañeda, estaban os fornos de cal para as obras da catedral compostelá, para os que os peregrinos traían pedras calcarias desde Pedrafita e Triacastela.

6: Melide - Arzúa

etapa13-a.jpg

MELIDE

Xa en terras coruñesas de Melide, entramos no Campus Leporarius do Calixtino (Campo de Lebres), hoxe chamado Leboreiro . Existe aquí unha igrexa románica dedicada a Santa María e consérvase o edificio do antigo Hospital de Peregrinos, con brasón dos Ulloa, os seus fundadores, a modesta Ponte de Disicabo , dun só arco, permítenos cruza-lo Río Seco... Moito máis maxestosa é a ponte medieval sobre o río Furelos, moi preto xa de Melide.

MELIDE é a capital dunha ampla e próspera comarca. A ela acudía o Cabido de Santiago a recibir ós novos arcebispos. Nesta cidade existiu o Mosteiro de Santic Spiritus , fundado no século XIV. A actual igrexa parroquial é un resto, reformado, daquel mosteiro, que tivo un importante e peculiar hospital anexo, onde se atendía ó peregrino con fogo e camas e albergue e esmola e caridade. En Melide uníanse o Camiño Francés e o que viña pola costa cantábrica -Vascongadas, Santander, Asturias- e entraba en Galicicia por Ribadeo.

Á entrada de Melide atopamos a Igrexa de San Pedro , que conserva a súa primitiva fachada románica e un fermosísimo cruceiro.

OMuseo Terra de Melide conserva interesantes pezas , imprescindibles para entrar no pasado desta comarca.

Onde hoxe está a Capela do Carme do Castelo e o cemiterio houbo en tempos un castelo e anteriormente un castro.

Nas aforas da poboación a tamén románica Igrexa de Santa María , do século XII, xunto á que existe outro notable cruceiro , desde Melide pasamos por Boente, con templo parroquial dedicado a Santiago... para chegar a Castañeda. Aquí, en Castañeda, estaban os fornos de cal para as obras da catedral compostelá, para os que os peregrinos traían pedras calcarias desde Pedrafita e Triacastela.

ARZÚA

Cruzando o río Iso, en Ribadiso de Baixo, está o edificio que foi hospital de peregrinos. Un documento do século XV establece que o rector deste hospital debía socorrer ós peregrinos con toda caridade.

ARZÚA é o último gran pobo do camiño, a pouco máis de trinta quilómetros de Compostela. No centro da poboación está a Igrexa da Madalena , que antes foi do Convento dos Agustinos, que en Arzúa sostiveron un importante hospital.

7: Arzúa - O Pedrouzo

Á saída de Arzúa, en As Barrosas, existe unha capela dedicada a San Lázaro , advocación común no camiño en recordo dos Lazaretos, para atención de peregrinos con enfermidades contaxiosas.

E outra vez Brea (verea, camiño)... E máis adiante, Rúa (rúa) con casas de vetustas pedras... para chegar a Arca , nome evocador da arca ou cofre que garda os restos do Apóstolo en Compostela.

8: O Pedrouzo - Santiago

etapa14.jpg

Monte del Gozo

Neste último tramo non hai igrexas, non hai restos de hospitais... Santiago está aí, ó alcance da man.
O Códice Calixtino chama Lavamentula á actual Lavacolla... O peregrino, antes de entrar en Compostela, por amor ó Apóstolo, lavaba neste río as impurezas físicas da longa viaxe...
Quizais tamén esta auga simbolizaba a purificación que os sufrimentos do camiño proporcionaran ó seu espírito.

E chegara o momento no que o peregrino vise por primeira vez a Cidade Santa , a terceira das cidades natais da Cristiandade.

Había que subir ó Mons Gaudi, MONTE DO GOZO , Monxoi,
-vello castro- para comprobar, coa alegría que o nome do monte proclama, que aquí está o final do gran Camiño...
stamos xa na que Americ Picaud cualificou como A máis feliz e excelsa de tódalas cidades de España.

Os peregrinos rezaban neste monte ante a tumba do Corpo Santo... A tradición quere que sexa o sepulcro dun peregrino morto no Camiño e trasladado aquí -milagrosamente- polo Apóstolo.

9: Santiago de Compostela

etapa15.jpg

SANTIAGO DE COMPOSTELA

Percorremos, pois, os 343 quilómetros do Camiño Primitivo desde a cidade de Oviedo a Compostela.

A este Camiño Primitivo non lle faltaron hospitais, milladoiros, fontes santas ou capelas, e se duro resulta algún tramo do Camiño Francés para aínda facer más meritorio o seu recorrido, duro é o Camiño Primitivo, que percorre a difícil xeografía montañosa entre Galicia e Asturias, e requiriu a construción de numerosos hospitais establecidos no seu percorrido para a atención dos peregrinos, sempre necesitados de axuda. E obtivo apoio constante dos diversos Reis, que fomentaron as peregrinacións por esta ruta, consolidando a relación entre a corte de Oviedo e Compostela.